حد ضرر چیست و فرمول محاسبه — چتر نجات معاملات

حد ضرر یکی از مفاهیم مهم هنگام سرمایه‌گذاری در بورس است در بازارهای بین‌المللی مثل فارکس این مفهوم با اسم Stop Loss (استاپ لاس) شناخته می‌شود که تعریف بهتر آن “حد توقف ضرر” است مفهوم حد زیان با آنکه بسیار ساده است اما در اکثر موارد توسط معامله‌گران (مخصوصا تازه‌واردان بورسی) نادیده گرفته می‌شود اگر بگوییم یکی از مهم‌ترین تفاوت‌ها بین معامله‌گران حرفه‌ای و آماتور بورس همین تعیین حد ضرر است اغراق نکرده‌ایم! از مزایای تعیین حد ضرر می‌توان به جلوگیری از ضررهای سنگین، جلوگیری از خواب سرمایه و عادت به استراتژی معاملاتی اشاره کرد در ادامه با پارس سهام همراه باشید.

مفهوم حد ضرر در بورس چیست؟

حد ضرر (Stop Loss) از آن مفاهیم بسیار ساده اما ضروری و کاربردی بورس است. اکثر تازه‌واردان بورسی در فکر کسب سود از بورس هستند اما نمی‌دانند که اولین اصل بورس “حفظ سرمایه” است و بعد از آن “کسب سود”. همیشه یادتان باشد که هیچ عصای موسی‌ای در تحلیل تکنیکال وجود ندارد! و نمیتوان گفت هیچ تحلیلی 100% درست است بنابراین وقتی شما پس از تجزیه و تحلیل، اقدام به خرید سهام در بورس می‌کنید اولین پرسشی که از خودتان باید بپرسید این است که “اگر قیمت سهام کاهش پیدا کرد تا چه مبلغی حاضر به تحمل ضرر هستید؟ در واقع حدی که برای ضرر خود قائل می‌شوید چقدر است؟” قطعا شما هم با بنده موافق هستید که قیمت سهام یک شرکت همیشه صعودی نخواهد بود! و پس از مدتی شروع به نزول خواهد کرد! خب حال پرسش اینجاست که “با شروع نزول قیمت سهام، شما چه اقدامی می‌خواهید انجام دهید؟!”

برای مثال فرض کنید پس از تحلیل‌های مختلف اقدام به خرید سهامی در قیمت 1000 تومان می‌کنید حال اگر قیمت سهام شما با افت مواجه شد شما چه اقدامی انجام خواهید داد؟! دقت بفرمایید که همیشه ضرر به معنی کاهش اصل سرمایه شما نیست! اگر شما در یک معامله، سود خود را نیز از دست بدهید به نوعی ضرر کرده‌اید! قبل از اینکه شما اقدام به خرید سهام کنید باید طبق تحلیل‌های مختلف اقدام به شناسایی حد ضرر خود کنید برای مثال وقتی سهام شرکتی را روی 1000 تومان خریداری کردید و حد ضرر خود را 900 تومان در نظر گرفتید اگر قیمت سهام 900 تومان شد بایستی بدون هیچ گونه تردیدی اقدام به فروش سهام خود کنید حال اگر قیمت سهام شما صعود کرد و مثلا 2000 تومان شد بایستی حد ضرر خود را نیز افزایش دهید! یعنی طبق تحلیل جدید، Stop Loss را مثلا 1850 درنظر بگیرید تا از افت سود بیش از حد نیز جلوگیری کنید که به آن، “حد ضرر شناور” گفته می‌شود که در ادامه توضیحات کاملی ارائه خواهیم کرد.

چند نکته طلایی

تذکر جدی 1: شاید تعیین حد ضرر کار دشواری نباشد اما مطمئن باشید که “عمل کردن به حد ضرر” کار بسیار سختی است! از همین حالا تمرین کنید! اگر در یک معامله Stop Loss شما فعال شد بدون هیچ‌گونه تردید، ترس و استخاره‌ای! اقدام به فروش و خروج از سهام کنید! و اگر قیمت سهام صعودی شد خود را سرزنش نکنید و به دنبال ایراد تحلیل خود باشید تا برای شما تجربه شود نه اینکه باعث ترس شما در فعال شدن حد ضرر معاملات بعدی شود! بپذیرید که ضرر بخشی از روند کار یک معامله‌گر است و هرگز فراموش نکنید که اولین اصل بورس “حفظ اصلِ پول‌تان است نه کسب سود”.

تذکر جدی 2: اگر قرار است تا قیامت با سهامی بمانید و هرگز آن را نفروشید! باز هم برای خودتان تعیین کنید که میخواهید این کار را انجام دهید یعنی بگویید که “حتی اگر قیمت سهام این شرکت 1 ریال هم شد من نمی‌فروشم! میخوام سهام این شرکت را 10 سال نگه دارم!” اینکه استراتژی معاملاتی داشته باشید خیلی بهتر است تا اینکه ندانید می‌خواهید چه کاری انجام دهید! عموما تازه‌واردان بورسی که هیچ‌گونه استراتژی معاملاتی ندارند دنباله‌رو بقیه هستند و صف‌نشینِ صف‌های خرید و فروش! بنابراین برای مدیریت سرمایه و ریسک خود، استراتژی معاملاتی داشته باشید و به آن وفادار بمانید البته این وفاداری به منزله عدم اصلاح و تغییر استراتژی معاملاتی نیست.

تذکر 3: نسبت ضرر و برگشت سرمایه اولیه خطی نیست! یعنی اگر شما 50% ضرر کنید برای اینکه به اصل پول خودتان برسید به سود 100 درصدی نیاز دارید! مثلا فرض کنید 2000 برگه سهام شرکت X را در قیمت 1000 تومان خریداری کردید (شما بابت خرید سهام شرکت X بدون احتساب کارمزد و مالیات مبلغ 2 میلیون تومان پرداخت کرده‌اید) بعد از مدتی قیمت سهام به 500 تومان رسید در نتیجه ارزش سهام شما 1 میلیون تومان می‌شود (2000*500) اصل پول شما 2 میلیون تومان بود و حالا بعد از ضرر 50 درصدی 1 میلیون شد! حال برای اینکه 1 میلیون تومان فعلی شما همان 2 میلیون شود بایستی 100% سود کنید! در واقع هر چه ضرر شما بیشتر شود شانس شما برای دستیابی به اصل پول‌تان کمتر می‌شود! اگر 90% ضرر کنید بایستی 1000% سود کنید تا به سرمایه اولیه خود برسید!

برای اینکه به اهمیت حد ضرر و ضرورت تعیین آن در معاملات خود واقف شوید به نمودار زیر که مرتبط با سهام ایرانخودرو است نگاهی بیندازید همان‌طور که مشاهده می‌کنید اگر شما در پیک قیمتی اقدام به خرید سهام ایرانخودرو می‌کردید و حد ضرری برای خود تعیین نمی‌کردید! در کمتر از 1 ماه با ضرر 50 درصدی روبه رو می‌شدید! البته خرید در آن پیک قیمتی خودش جای سوال دارد!

نکته: شرایطی را درنظر بگیرید که روند قمیتی سهام نزولی و خطوط حمایت نیز شکسته می‌شود و حد ضرر شما فعال شده و شما اقدام به فروش سهام خود می‌کنید اما تنها چند روز پس از فروش، روند صعودی سهام آغاز می‌شود! دقت بفرمایید که برخی اوقات بازیگران سهام با فشار فروش روی سهام باعث پایین آمدن قیمت سهام و شکست خط حمایتی سهام می‌شوند تا حد ضرر معامله‌گران فعال شود و سهامداران اقدام به فروش سهام خود کنند! چرا که بازیگران قصد افزایش قیمت سهام را دارند! بنابراین پس از چند روز که قیمت سهام زیر خط حمایت بود و بازیگران سهام را از دست سهامداران خُرد جمع کردند صعود سهام با صف خرید شروع می‌شود! البته شما همچنان به حد ضرر خود وفادار بمانید و هیچ وقت به امید بازیگران سهام اقدام به خرید و فروش نکنید! چرا که گرگ‌های بورسی زرنگ‌تر از شما هستند و همیشه یک قدم جلوتر!

نحوه تعیین Stop Loss

قاعده و معیار خاصی بصورت مطلق برای تعیین حد ضرر وجود ندارد پارامترهایی مثل دیدگاه سرمایه‌گذاری شما (اینکه قصد نوسانگیری دارید! یا میخواهید سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت داشته باشید و شاید هم تفکر سهامداری بلندمدت دارید)، مقدار ریسک‌پذیری و استراتژی معاملاتی معامله‌گر، بررسی عملکرد گذشته شرکت و چشم‌انداز آینده شرکت، مبلغ سرمایه‌گذاری شما، وضعیت شاخص بورس و … در تعیین نوع و مقدار حد ضرر موثر هستند. به طور کلی می‌توان روش‌های تعیین حد ضرر را به 3 دسته تقسیم کرد: 1. بصورت ثابت (درصدی)، 2. با استفاده از تحلیل تکنیکال (خطوط مقاومت و حمایت و اندیکاتورها و…)، 3. بصورت ترکیبی (درصدی و تکنیکال)

1. بصورت ثابت (درصدی)

تعیین حد ضرر ثابت یکی از مرسوم‌ترین روش‌ها است در این روش معامله‌گر درصد مشخصی از قیمت خرید سهام را تعیین می‌کند و در صورت کاهش قیمت سهام به آن اندازه، اقدام به فروش می‌کند. با توجه به دید سرمایه‌گذاری این درصد می‌تواند تغییر کند عموما حد ضرر ثابت را برای سرمایه‌گذاری بلند‌مدت بین 10 تا 20 درصد، برای سرمایه‌گذاری کوتاه مدت بین 5 تا 10 درصد و برای نوسانگیری کمتر از 5 درصد قیمت خرید سهام درنظر می‌گیرند. برای مثال فرض کنید شخصی سهام شرکت X را با قیمت 1000 تومان خریداری میکند و حد ضرر خود را 5% تعیین میکند بنابراین اگر قیمت سهام شرکت X در قیمتی پایین‌تر از 950 تومان تثبیت شد باید اقدام به فروش سهام خود کند (5 درصد 1000 تومان می‌شود 50 تومان! بنابراین با کاهش 50 تومانی قیمت سهام باید اقدام به فروش کند.)

2. با استفاده از تحلیل تکنیکال

یکی از مهم‌ترین تحلیل‌هایی که قبل از خرید سهام یک شرکت باید انجام داد تحلیل تکنیکال است که آموزش تحلیل تکنیکال بحث بسیار گسترده و خاصی در بورس است که بصورت مجزا در سایت پارس سهام به آن پرداخته خواهد شد. اگر بخواهم در 1 جمله تحلیل تکنیکال را برایتان توضیح بدهم این گونه است که “پیش‌بینی آینده روند قیمت‌ها با استفاده از تجزیه و تحلیل نمودار قیمت در گذشته”.

روش‌های متعددی در بحث تحلیل تکنیکال جهت تعیین حد ضرر وجود دارد مثل:  خطوط حمایت و مقاومت، امواج الیوت، الگوهای نموداری (کف دوقلو، سر و شانه، مثلث کاهشی و …)، فیبوناچی و اندیکاتورها و … اندیکاتورهایی که برای تعیین حد ضرر مورد استفاده قرار می‌گیرند، اندیکاتور میانگین متحرک (Moving Average) و روش پارابولیک سار (Parabolic SAR) است بحث اندیکاتورها در تحلیل تکنیکال نیز جزء بحث‌های گسترده و تخصصی بورس است و در مقاله‌های آموزشی مربوطه بصورت تخصصی صحبت خواهیم کرد. اما از آنجایی که بحث خطوط حمایت و مقاومت جزء موارد کاربردی در حوزه تعیین Stop Loss است در ادامه بصورت خلاصه اشاره‌ای به آن می‌کنیم.

عناوین “خط حمایت” و “خط مقاومت” از عناوین پرکاربرد در تحلیل‌های بورس است بصورت خلاصه خط حمایتی به خطی گفته می‌شود که حمایت‌کننده قیمت سهام است و احتمالا قیمت سهام در زمان نزول قیمت، نسبت به این خط واکنش مثبت نشان دهد و از افت بیشتر قیمت جلوگیری کند. خط مقاومت نیز نقطه مقابل خط حمایت است! یعنی خطی است که قیمت سهام برای عبور از آن مقاومت می‌کند! و احتمالا قیمت سهام در زمان صعود قیمت، نسبت به این خط واکنش منفی نشان می‌دهد و از صعود بیشتر قیمت جلوگیری می‌کند! با این توضیحی که پیرامون حمایت و مقاومت ارائه کردیم احتمالا تاثیر خط حمایت و مقاوت را در تعیین حد ضرر متوجه شده‌اید. فرض کنید سهام یک شرکت در یک بازه نزولی نسبت به خط حمایت واکنش مثبت نشان دهد و پس از برخورد با خط حمایت روند صعودی به خود بگیرد و شما با شناسایی این خط روند صعودی اقدام به خرید سهام می‌کنید، حال حد ضرر روی محدود حمایت درنظر گرفته می‌شود.

3. بصورت ترکیبی

فرض کنید در همان معامله قبلی، شما پس از شناسایی روند صعودی کمی صبر می‌کنید تا روند صعودی برای شما قطعیت پیدا کند و سپس اقدام به خرید سهام می‌کنید حال آیا دوباره باید حد ضرر را روی همان محدوده حمایت در نظر بگیرید؟! شما می‌توانید حد ضرر را روی محدوده حمایت درنظر بگیرید به شرطی که این محدوده در قیمتی پایین‌تر از 5 تا 10 درصد قیمت خرید شما نباشد! در واقع روش تعیین حد ضرر ثابت (5 تا 10 درصد قیمت خرید سهام) نیز بایستی رعایت شود. این نکته را مدنظر داشته باشید که عموما حد ضرر در محدودۀ اولین حمایتِ مهم پس از ورود به سهام درنظر گرفته می‌شود.

چه زمانی حد ضرر فعال می‌شود؟

وقتی صحبت از فعال شدن حد ضرر می‌کنیم قیمت پایانی سهام ملاک کار ماست نه قیمت لحظه‌ای، البته افرادی که قصد نوسانگیری دارند عموما قیمت لحظه‌ای را ملاک قرار می‌دهند. اولین کندل منفی زیر خط حمایت سهام به منزله هشدار فعال شدن حد ضرر است. برخی معامله‌گران بعد از اینکه قیمت پایانی سهام کمتر از مقدار حد ضررشان شد باز هم اقدام به فروش نمی‌کنند و معتقدند بایستی قیمت پایانی سهام زیر آن تثبیت شود تا مجاز به فعال کردن آن و فروش سهام شوید و معیار برای تثبیت قیمت پایانی سهم را 2 یا 3 کندل منفی روزانه زیر محدوده حد ضرر می‌دانند که گاها 5 تا 10 درصد پایین‌تر از حد ضرر می‌شود. عامل موثر دیگر در فعال شدن حد ضرر حجم معاملات است که بایستی به آن توجه شود.

حد ضرر شناور یا متغییر (trailing stop loss)

وقتی شما سهامی را تحلیل و نقطه مناسب جهت خرید و حد ضرر خود را تعیین می‌کنید قطعا امیدوار هستید که بعد از خرید، قیمت سهام شما افزایش یابد و حد سودی هم برای خود تعیین کرده‌اید که اگر قیمت سهام به فلان عدد رسید سهام خود را بفروشید حال فرض کنید سهام یک شرکت بورسی را در قیمت 1000 تومان خریداری کردید و حد ضرر خود را در محدوده 940-950 تومان درنظر گرفتید و انتظار دارید قیمت سهام تا 1800 تومان رشد داشته باشد حال اگر قیمت سهام طبق انتظار شما صعودی شد و به 1800 تومان رسید و بازار نیز روند صعودی داشت و سهام با صف خرید و پرقدرت از 1800 تومان عبور کرد! منطقی است که شما سهام خود را نفروشید و به سود خود اجازه پیشروی بیشتر دهید! حال بایستی دوباره سهام موردنظر را تحلیل کنید و حد ضرر خود را تغییر دهید برای مثال حد سود خود را روی 2500 تومان و حد ضرر خود را روی همان عدد 1800 (که مقاومت سهام بود و با شکسته شدنش به خط حمایتی سهم تبدیل شده است) قرار می‌دهید در این حالت که شما حد ضرر خود را تغییر داده‌اید حد ضرر شناور گفته می‌شود.

نکته: وقتی یک خط مقاومت برای سهم شناسایی می‌کنید در صورتی که این خط مقاومت پُرقدرت شکسته شود و قیمت سهام بالای خط مقاومت به تثبیت برسد این خط مقاومت به خط حمایتی سهم تبدیل شده و محدوده این خط حمایتی به عنوان حد ضرر جدید درنظر گرفته می‌شود.

حد ضرر در روند صعودی شاخص کل بورس

یکی از ساده‌ترین و در عین حال بنیادی‌ترین اصول بازار بورس این است که “به سود خود اجازه پیشروی بدهید اما به ضرر مطلقا اجازه پیشروی ندهید!” طبق همین اصل تصمیم‌گیری‌های شما در روند صعودی و نزولی بسیار مهم است و نحوه تعیین حد ضرر در بازارهای صعودی و نزولی از اهمیت دو چندانی برخوردار است. در بازار صعودی و در روند صعودی شاخص کل بهتر است اجازه پیشروی به سود دهیم و حتی در صورت رسیدن قیمت سهام به حد سود موردنظرمان، سهام خود را نفروخته و حد ضرر خود را بالاتر بیاوریم به این امید که احتمالا روند صعودی سهم در بازار صعودی ادامه‌دار خواهد بود!

حد ضرر در روند نزولی شاخص کل بورس

در بازار نزولی و زمان اصلاح و نزول شاخص کل بهتر است بطور کامل از بازار خارج شوید و تا زمان اصلاح بازار منتظر بمانید! حتی در صورت نرسیدن قیمت سهام یک شرکت به حد ضرر خود نیز بهتر است آنرا بفروشیم چرا که احتمال اینکه در بازار نزولی اکثر سهام با افت قیمت مواجه شوند و قیمت سهام با صف فروش همراه شود وجود دارد که در آن صورت فروش سهام کار دوشواری است! برای مثال وقتی شاخص کل بورس تهران در اواسط تیر 99 روند نزولی به خود گرفت تا 1 ماه بعد از آن این روند نزولی ادامه‌دار بود و تقریبا اکثر سهام موجود در بازار هر روز با صف فروش همراه بودند! شکل زیر مربوط به نقشه بازار (هیت مپ بورس) در یکی از این روزهای نزول شاخص بورس است که تقریبا تمام بازار یک دست قرمز پوش و منفی است!

عدم تعیین حد ضرر (استراتژی در سرمایه گذاری بلند مدت)

برخی معامله‌گران با بررسی بنیادی یک شرکت اقدام به خرید سهام آن شرکت با دید بلندمدت می‌کنند مثلا با توجه به بررسی روند نرخ سودآوری شرکت در 5 سال اخیر و انتظارات مثبت از آینده شرکت نسبت به سودآوری شرکت در آینده امیدوار هستند و قصد سهامداری بلند مدت دارند (مثلا 5 یا 10 ساله) بنابراین این افراد هیچ حد ضرری تعیین نمی‌کنند و معتقدند کاهش قیمت نیز جزء روند بازار است و با توجه به چشم‌انداز روشن شرکت مطمئن هستند کاهش قیمت سهام نیز در بلند‌مدت در یک کانال صعودی خواهد بود و اگر بعد از چند سال روند قیمت سهام را ترسیم کنند قطعا صعودی خواهد بود ولو اینکه در بازه‌هایی قیمت با کاهش مواجه شده باشد.

چتر نجات شما در معاملات، حد ضرر است و فعال شدن آن یعنی هشدار سقوط و اگر میخواهید از این سقوط جان سالم به در ببرید باید چتر نجات خود را فعال کنید!